UNESCO İzmir Tarihi Liman Kenti

Tarihöncesi dönemden günümüz kent merkezine uzanan, 8500 yıllık etkileyici tarihiyle İzmir Tarihi Liman Kenti, yönetim alanı olan Konak ilçesindeki tarihi kent merkezi ile bağlantı noktaları olan Bornova ilçesi Yeşilova ve Yassıtepe Höyükleri ile Bayraklı ilçesi Eski Smyrna arkeolojik sit alanlarını kapsamaktadır. Dünya Mirası olma yolundaki önemli adımlardan biri olan İzmir Tarihi Liman Kenti Alan Yönetim Planı, 29 Haziran 2022 tarihinde Eşgüdüm ve Denetleme Kurulu tarafından oy birliğiyle onaylanmış, Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından resmi dağıtımı yapılarak internet sitesinde yayımlanmış ve uygulanmaya başlanmıştır. Alan Yönetim Planı hazırlık sürecinde ortaya konulan yönetişim modeli, 2022 yılında düzenlenen UNESCO ICLAFI Toplantısı’nda da dünyadaki en iyi örneklerden biri olarak gösterilerek yayınlanan İzmir Deklarasyonu metninde de yer almıştır.

İzmir Tarihi Kent Merkezi ve arkeolojik alanlarını uzun yıllardır çalışan akademisyenlerin, konusunda uzman kişilerin, Alan Başkanlığı bünyesinde çalışmalar yürüten uzmanların ve Kültür ve Turizm Bakanlığı uzmanının katkılarıyla hazırlanan Adaylık Dosyası geliştirilerek revize edilmiştir. Bu kapsamda, saha çalışmaları yürütülmüş, yaşayan kent merkezinin özgünlük, bütünlük ve korunmuşluk durumu değerlendirilmiştir. Uluslararası düzeyde danışmanlık hizmeti veren ICOMOS üyesi uzmanlar ile alanda çalışmalar yürütülmüştür. Yürütülen kapsamlı çalışmalar sonrasında UNESCO Dünya Mirası Adaylık Dosyası 31 Aralık 2022 tarihinde tamamlanarak Kültür ve Turizm Bakanlığı’na teslim edilmiştir.

Dünya Mirası olma yolunda yürütülen tüm çalışmalara, başta Kültür ve Turizm Bakanlığı, İzmir Valiliği ve İzmir Büyükşehir Belediyesi olmak üzere, İzmirli tüm paydaşlar aktif olarak katılmıştır. İzmir Tarihi Liman Kenti dosyasının, UNESCO Dünya Mirası Komitesi’ne, 2023 yılı Ağustos ayında Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından karar verilerek UNESCO’ya gönderilmesi beklenmektedir.

İzmir, zengin tarihi kültürel mirası ve doğal güzellikleriyle eşsiz bir coğrafyaya sahiptir. Kronolojisi 8.500 yıl geriye giden İzmir, sahip olduğu coğrafi ve topoğrafik avantajlar sayesinde ortaya çıkan “liman kent” kimliği neticesinde, kurulduğu günden beri farklı uygarlıklara ev sahipliği yapmış ve tüm bu katmanların harmanlanması sonucu yeryüzünde eşine az rastlanan bir kültür mozaiği gelişmiştir.

Yerleşim tarihi M.Ö. 7. bin yıllarına dayanan İzmir kentinin, Yeşilova Höyüğü’nden başlayan ve Arkaik dönemde “Bayraklı Smyrnası” ile devam eden uzun kültürel yolculuğunun son halkası “Yeni Smyrna’dır. Büyük İskender’in Doğu Seferi’nin hemen ardından Kadifekale ile Kemeraltı aksında inşa edilen kent yaklaşık 2300 yıldır bu merkez etrafında büyümüş ve gelişmiştir. Bölge, Helenistik ve Roma döneminden günümüze miras kalan Kadifekale Agora, Antik Tiyatro, Antik Stadyum gibi ören yerleri, antik limanın dolması neticesinde Osmanlı döneminde gelişen Kemeraltı Çarşısı ve farklı kültürlere ait dini, kamusal ve sivil mimari örnekleri barındıran mahalleleri ile çok katmanlı bir açık hava müzesi gibidir.

Bilindiği üzere kentimizin Konak sınırları dahilinde yer alan bölge arkeolojik sit alanlarını ve tarihi yapı stokunu kapsadığı gibi içinde yoğun bir yaşamın sürdüğü bir alandır. Bu alan dahilinde kentin büyüme sürecinde merkezi iş alanının kuzeye doğru yer değiştirmesi ve merkezin boşalması, alanın büyüme dinamiğinin kaybolması, nüfus ve istihdam açısından yaşanan küçülme, göç neticesinde yaşanan gecekondulaşma, bölgede yaşayan üst gelir gruplarının kentin gelişen halkalarında oluşan modern konutlara taşınması, boşalan alanlarda yaşanan işlev değişiklikleri, konut kullanımında azalma, bakımsızlık nedeniyle tarihi dokuda oluşan tahribatlarla çöküntü alanları gün geçtikçe artış göstermektedir.

Bu çöküntü alanının rehabilitasyonunu gerçekleştirmek adına bütüncül bir örgütlenmenin sağlanması doğrultusunda bölgenin yenileme alanı ilan edilmesinin ardından koruma çalışmaları büyük bir ivme kazanmıştır. Bu kapsamda İzmir Büyükşehir Belediyesi gerek arkeolojik alanlardaki kamulaştırma çalışmaları gerekse tek yapı ölçeğinde sürdürdüğü koruma odaklı projelerle alana hayat vermeyi sürdürmektedir. Tüm bu çalışmalara ek olarak İzmir’in tarihi kent merkezi özelliği taşıyan, M.Ö. 4.yy’dan günümüze farklı uygarlıklara ait kültür katmanlarını barındıran tamamı 3. derece arkeolojik sit ve kentsel sit olan bölgeyi bütüncül olarak canlandırmak ve sağlıklaştırmak amacıyla 252 hektarlık büyüklüğündeki alanda “İzmir Tarih Projesi” başlatılmıştır.

İzmir Tarih Projesi’nde proje alanına ilişkin öneriler; yerel yönetimler, ilgili diğer kamu kurumları, odalar, meslek odaları, sivil toplum kuruluşları, üniversiteler, fikir önderleri ve bölge kullanıcıları birlikteliğinde gelişen katılımcı çerçeve tarafından değerlendirilmektedir.  Katılımcı süreç neticesinde oluşan İzmir Tarih Projesi Tasarım Stratejisi Raporu’ndaki temel amaç belirlenmiştir. Birinci amaç, İzmirlilerin tarih ile ilişkisini güçlendirmektedir. Bu İzmirlilerin kentleriyle ilişkili olan belleklerinin geliştirmesi yoluyla yapılacaktır. Bu amaçla yararlanılacak olan kaynak, proje alanındaki arkeolojik kültür varlıkları ve tarihi yapı stokudur. İkinci amaç İzmir’in sanayi toplumunun tek merkezli kentinden, bilgi toplumunun çok merkezli kent bölgesine geçiş yaşanırken proje alanında ortaya çıkan çöküntü alanlarının oluşumuna mani olmak ve bu oluşumu tersine çevirmektir. Proje alanının büyük oranda kültürel varlık barındırıyor olması, canlandırma ve koruma hedeflerinin bir arada geliştirilmesini gerekli kılmaktadır. Canlandırma hedefinin arkeolojik miras, tarihi yapı stoku, kültürel çeşitlilik ve sosyal yapı özelinde sürdürülebilir yaklaşımlar doğrultusunda gerçekleştirilmesi sağlanmalıdır.

Yukarıda belirtilen hedefler kapsamında belirlenen stratejik yönelimlerin başında, alanın canlandırılabilmesi için, proje alanının bazı bölümlerinde yukarı doğru seçici (filter – up) bir sürecin başlatılması gelmektedir. Bölgeyi terk eden prestijli faaliyetlerin yerini, başka prestijli faaliyetlerin alması bölgenin ziyaret edilme potansiyelini artıracaktır. Katılımcı süreçte böylesi bir stratejik faaliyetin turizm olabileceği konusunda geniş bir uzlaşı sağlanmıştır. Turizmin bu alanda sadece tarihi değerlerin gözlenmesinden hareketle değil, tarihin buradaki yaşam deneyiminin bir parçası haline getirilmesi suretiyle geliştirilmesi önemlidir. Bu amaçla, yaşamın “deneyim” (experience) geçirilen “yer” niteliği kazandığı sokakların bu niteliğinin dikkatle korunması (Havra sokağı vb.), bu niteliğe sahip sokakların sayılarının artırılması ve proje alanı içerisinde yer alan han, sinagog gibi büyük ölçekli yapıların yenilikçi yaklaşımlar, tasarım ve uygun örgütlenme teknikleri ile “deneyim” yaratan bir niteliğe kavuşturulması önerilmiştir.

Gençliğin, yükseköğrenim faaliyetleri ve onlara ilişkin konaklama faaliyetleri dolayımında bu alana çekilmesi diğer bir stratejik yönelim olarak belirlenmiştir. Bu doğrultuda, gençliğin boş zamanlarını değerlendirmek için yararlanabilecekleri faaliyetlerin çeşitliliğinin artırılması, gençlere yönelik üretim ve satış faaliyetleri ile bütünleşmiş kültürel alanların oluşturulması ve proje alanında bulunan ve eğitim sistemi dışında kalmış işsiz ya da çalışan gençlerin becerilerini ve potansiyelini artırmaya dönük projeler geliştirilmesi gibi öneriler geliştirilmiştir

Katılımcı süreçte üzerinde uzlaşma sağlanan dördüncü stratejik tercih, büyük oranda konut bölgelerini içeren bölgede konut işlevlerinin sağlıklaştırılması ve canlandırılması olmuştur. Konut kullanımına yönelik olarak toplumun tüm katmanlarından gelenlerin bu alanda yaşar hale gelmesi sağlanarak dengeli bir toplumsal yapı elde edilmesi önerilmiştir.